Η αναβλητικότητα αποτελεί συχνό φαινόμενο στην εφηβική ηλικία, με σημαντική επίδραση στην ακαδημαϊκή και κοινωνική λειτουργικότητα. Στους εφήβους με Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής – Υπερκινητικότητα (ΔΕΠΥ), η τάση για αναβλητικότητα συχνά ενισχύεται λόγω της δυσκολίας στη διαχείριση προσοχής, της μειωμένης ικανότητας αυτορρύθμισης και της αυξημένης ευαισθησίας σε ανταμοιβές άμεσης ικανοποίησης.

1. Εισαγωγή
   Η εφηβική ηλικία χαρακτηρίζεται από αυξημένες απαιτήσεις αυτονομίας και λήψης αποφάσεων, οι οποίες συχνά συγκρούονται με τα γνωστικά και συναισθηματικά χαρακτηριστικά της ΔΕΠΥ. Η αναβλητικότητα, δηλαδή η εκούσια αναβολή σημαντικών ή απαιτητικών δραστηριοτήτων παρά τις πιθανές αρνητικές συνέπειες, αποτελεί κοινό πρόβλημα για αυτούς τους εφήβους. Η επιστημονική έρευνα δείχνει ότι η αναβλητικότητα συνδέεται με δυσλειτουργικές γνωστικές στρατηγικές, όπως περιορισμένη προοπτική στο μέλλον, δυσκολία στην ιεράρχηση στόχων και υπερεκτίμηση των βραχυπρόθεσμων ανταμοιβών.
2. Αναβλητικότητα και γνωστική λειτουργία
   Η αναβλητικότητα δεν είναι απλώς ζήτημα τεμπελιάς, αλλά αντανακλά αλληλεπιδράσεις μεταξύ γνωστικών, συναισθηματικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Σε εφήβους με ΔΕΠΥ, παρατηρούνται:

• Δυσκολίες προσοχής και συγκέντρωσης: Η ΔΕΠΥ, δηλαδή η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας, επηρεάζει τις εκτελεστικές λειτουργίες του εγκεφάλου, όπως η ικανότητα διατήρησης της προσοχής. Για έναν έφηβο με ΔΕΠΥ, η σκέψη μπορεί να μοιάζει με ένα κανάλι τηλεόρασης που αλλάζει συνεχώς χωρίς έλεγχο, κάνοντας εξαιρετικά δύσκολη την ολοκλήρωση μίας εργασίας.

Παράδειγμα: Φαντάσου έναν έφηβο που πρέπει να γράψει μία έκθεση. Ξεκινάει, αλλά μέσα σε λίγα λεπτά, η σκέψη του πηγαίνει σε ένα βίντεο που είδε στο YouTube, μετά σε ένα μήνυμα που έλαβε, και τελικά καταλήγει να κοιτάζει το ταβάνι. Ο εγκέφαλος του, αντί να είναι αφοσιωμένος στην έκθεση, βρίσκεται σε κατάσταση πολυδιεργασίας (multitasking) που στην πραγματικότητα είναι γρήγορη εναλλαγή προσοχής, όχι πραγματική ταυτόχρονη εργασία.

• Προβλήματα αυτορρύθμισης: Η αυτορρύθμιση είναι η ικανότητα να ελέγχουμε τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις πράξεις μας για να πετύχουμε έναν στόχο. Οι έφηβοι με ΔΕΠΥ συχνά δυσκολεύονται με την αναβολή της άμεσης ανταμοιβής, επειδή η περιοχή του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνη για τον έλεγχο των παρορμήσεων (ο προμετωπιαίος φλοιός) δεν λειτουργεί το ίδιο αποτελεσματικά.

Παράδειγμα: Ένας μαθητής ξέρει ότι πρέπει να διαβάσει για ένα διαγώνισμα. Ωστόσο, βλέπει το κινητό του και σκέφτεται “Μία γρήγορη ματιά στο Instagram δε θα βλάψει“. Αυτή η παρόρμηση για άμεση ευχαρίστηση υπερισχύει της λογικής απόφασης να ολοκληρώσει τη δουλειά. Η αναβλητικότητα γίνεται τότε ένας μηχανισμός αποφυγής της δυσφορίας που προκαλεί η ανάληψη μίας απαιτητικής εργασίας.

• Αρνητικές αυτοαξιολογήσεις: Η συνεχής αναβολή και η μη ολοκλήρωση εργασιών οδηγεί συχνά σε αισθήματα αποτυχίας και αναποτελεσματικότητας. Αυτή η αρνητική αυτοαξιολόγηση δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο.

Παράδειγμα: Ένας έφηβος αναβάλλει τη μελέτη για ένα διαγώνισμα. Την τελευταία στιγμή, διαβάζει βιαστικά, με αποτέλεσμα να μην τα πάει καλά. Η σκέψη του είναι: “Είμαι ανίκανος, ποτέ δεν τα καταφέρνω.” Αυτό το συναίσθημα τον οδηγεί να αναβάλει ακόμα πιο συχνά στο μέλλον, επιβεβαιώνοντας έτσι την αρχική του πεποίθηση. Η αναβλητικότητα γίνεται μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία, όπου η αποτυχία ενισχύει την τάση για αποφυγή και αναβολή.

3. Επιπτώσεις στη σκέψη
   Η αναβλητικότητα επηρεάζει τη σκέψη των εφήβων με ΔΕΠΥ με πολλούς τρόπους:

• Περιορισμένη Στρατηγική Σκέψη

Οι έφηβοι με ΔΕΠΥ συχνά δυσκολεύονται να σκεφτούν μελλοντικά, επιλέγοντας παρορμητικά τη βραχυπρόθεσμη ευχαρίστηση αντί για τη μακροπρόθεσμη επιτυχία. Η προσοχή τους εστιάζει στην άμεση επιβράβευση, αγνοώντας τις μελλοντικές συνέπειες.

Παράδειγμα: Ένας μαθητής έχει προγραμματίσει να ξεκινήσει μια εργασία για το σχολείο. Ωστόσο, την τελευταία στιγμή, αποφασίζει να περάσει ώρες παίζοντας βιντεοπαιχνίδια με τους φίλους του. Η σκέψη του είναι: “Ας το κάνω αύριο“, επειδή η άμεση διασκέδαση είναι πιο ελκυστική από την ασαφή μελλοντική ικανοποίηση της ολοκλήρωσης της εργασίας. Η απόφαση αυτή δεν είναι αποτέλεσμα τεμπελιάς, αλλά της αδυναμίας να ζυγίσει τις μακροπρόθεσμες συνέπειες και να προγραμματίσει μελλοντικά.

• Δυσκολία Προγραμματισμού και Οργάνωσης

Η ικανότητα να διασπάσουμε ένα μεγάλο, σύνθετο έργο σε μικρότερα, πιο διαχειρίσιμα βήματα είναι μια βασική εκτελεστική λειτουργία. Οι έφηβοι με ΔΕΠΥ συχνά αδυνατούν να το κάνουν αυτό, με αποτέλεσμα να νιώθουν κατακλυσμένοι και να αναβάλλουν την έναρξη του έργου.

Παράδειγμα: Ένας έφηβος πρέπει να μελετήσει για τις πανελλαδικές εξετάσεις. Η σκέψη ενός τεράστιου όγκου ύλης είναι συντριπτική. Αντί να δημιουργήσει ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα (“Τη Δευτέρα θα διαβάσω 20 σελίδες βιολογία“), η προσέγγισή του είναι αόριστη (“Θα διαβάσω λίγο“). Η έλλειψη δομημένου πλάνου τον οδηγεί να μην ξεκινήσει ποτέ ή να ξεκινήσει χωρίς σαφή κατεύθυνση, με αποτέλεσμα να χάσει το κίνητρό του και να αναβάλει τη μελέτη.

• Αρνητική Επίδραση στη Μεταγνωστική Σκέψη

Η μεταγνώση είναι η ικανότητα να σκεφτόμαστε για τη σκέψη μας – να αξιολογούμε την πρόοδό μας, να διορθώνουμε τις στρατηγικές μας και να προσαρμόζουμε την προσέγγισή μας σε μια εργασία. Η αδυναμία αυτής της λειτουργίας στους εφήβους με ΔΕΠΥ ενισχύει τον φαύλο κύκλο της αναβλητικότητας.

Παράδειγμα: Ένας μαθητής ξεκινάει μια εργασία. Διαπιστώνει ότι η στρατηγική που ακολουθεί δεν λειτουργεί, αλλά αντί να σταματήσει και να αξιολογήσει την κατάσταση (“Μήπως πρέπει να αλλάξω τον τρόπο που μελετάω;“), συνεχίζει άσκοπα ή απλά εγκαταλείπει. Αυτή η έλλειψη αυτοαξιολόγησης και προσαρμοστικότητας τον οδηγεί σε αποτυχία, η οποία με τη σειρά της ενισχύει την πεποίθησή του ότι “είναι αδύνατο να ολοκληρώσει κάτι“, οδηγώντας σε περαιτέρω αναβολή. Η αναβλητικότητα γίνεται τότε ένας μηχανισμός άμυνας ενάντια στην επερχόμενη αποτυχία.

4. Στρατηγικές παρέμβασης με παραδείγματα

1. Δομημένη οργάνωση χρόνου:
   • Στρατηγική: Χρήση ημερολογίων, εφαρμογών υπενθυμίσεων, checklists, διαίρεση εργασιών σε μικρά βήματα.

Παράδειγμα: Για μια έκθεση 1.500 λέξεων: 1) Έρευνα 30’, 2) Σημειώσεις 20’, 3) Σύνταξη εισαγωγής, 4) Σύνταξη κύριου μέρους σε δύο ημέρες, 5) Αναθεώρηση. Ολοκλήρωση κάθε βήματος σημειώνεται στο checklist.

    2. Τεχνικές αυτορρύθμισης και διαχείρισης προσοχής:

• • Στρατηγική: Mindfulness, τεχνικές αναπνοής, χρονικά διαστήματα εργασίας (Pomodoro), διαχείριση παρορμήσεων.

Παράδειγμα: Μελέτη μαθηματικών για 25’ με Pomodoro, 5’ διάλειμμα. Αν εμφανιστεί παρόρμηση να ελέγξει το κινητό, εφαρμόζει αναπνοές τριών βαθιών εισπνοών πριν αποφασίσει.

  3. Στήριξη κινήτρων:

• • Στρατηγική: Άμεση ανταμοιβή για ολοκληρωμένες εργασίες, θετική ενίσχυση, σύστημα πόντων.

Παράδειγμα: Κάθε ολοκληρωμένη εργασία κερδίζει πόντους που ανταλλάσσονται με δραστηριότητες όπως παιχνίδι ή παρακολούθηση σειράς.

   4. Ανάπτυξη μεταγνωστικών δεξιοτήτων:

• • Στρατηγική: Εκπαίδευση στην αυτοαξιολόγηση, προγραμματισμό, αναθεώρηση στρατηγικών. Ανασκόπηση προόδου με καθοδήγηση.

Παράδειγμα: Ο έφηβος κρατά ημερολόγιο δραστηριοτήτων και εβδομαδιαία συζήτηση με γονέα ή καθηγητή για αξιολόγηση προόδου και προσαρμογή στρατηγικής.

     5. Περιβαλλοντικές παρεμβάσεις:

• • Στρατηγική: Χώροι εργασίας χωρίς περισπασμούς, περιορισμός ψηφιακών διακοπών, σταθερή ρουτίνα.

Παράδειγμα: Μελέτη σε ήσυχο δωμάτιο, χωρίς κινητό, καθημερινά 17:00–18:30.

    6. Στρατηγική – Διαδραστική Χρονική Αντίστροφη Μέτρηση:

• • Στρατηγική: Οπτικοποίηση χρόνου και βραχυπρόθεσμων «σταθμών επιτυχίας» με άμεση ανταμοιβή.

Παράδειγμα: Ο έφηβος χρειάζεται να ολοκληρώσει 10 ασκήσεις μαθηματικών σε 30’. Χωρίζει σε τρία στάδια (ασκήσεις 1–3, 4–7, 8–10). Στην ολοκλήρωση κάθε σταδίου κερδίζει 2’ παιχνίδι ή μουσική. Οπτικά βλέπει τον χρόνο να μειώνεται και νιώθει την αίσθηση προόδου.

5. Συμπεράσματα
   Η αναβλητικότητα στους εφήβους με ΔΕΠΥ αποτελεί σύνθετο φαινόμενο που επηρεάζει τη σκέψη, τη λήψη αποφάσεων και τη μεταγνωστική επίγνωση. Η εφαρμογή δομημένων στρατηγικών, ενίσχυσης κινήτρων, ανάπτυξης μεταγνωστικών δεξιοτήτων, περιβαλλοντικών προσαρμογών και πρωτότυπων μεθόδων όπως η «Διαδραστική Χρονική Αντίστροφη Μέτρηση» μπορεί να μειώσει την τάση για αναβολή, να ενισχύσει την αυτοπεποίθηση και να βελτιώσει την ακαδημαϊκή και προσωπική λειτουργικότητα των εφήβων.

 

  Βιβλιογραφία:

• Barkley, R. A. (2015). Attention-Deficit Hyperactivity Disorder: A Handbook for Diagnosis and Treatment. Guilford Press.
• Klassen, R. M., Krawchuk, L. L., & Rajani, S. (2008). Academic procrastination of undergraduates: Low self-efficacy to self-regulate predicts higher procrastination. Contemporary Educational Psychology, 33(4), 915–931.
• Pychyl, T. A., & Flett, G. L. (2012). Procrastination and self-regulatory failure: An overview of theoretical and empirical findings. In J. R. Ferrari & T. A. Pychyl (Eds.), The procrastination equation.
• Sirois, F. M., Yang, S., & van Eerde, W. (2019). Procrastination, stress, and chronic health conditions: A temporal perspective. Journal of Behavioral Medicine, 42, 56–69.
• Steel, P. (2007). The Nature of Procrastination: A Meta-Analytic and Theoretical Review of Quintessential Self-Regulatory Failure. Psychological Bulletin, 133(1), 65–94.
• Tice, D. M., & Baumeister, R. F. (1997). Longitudinal study of procrastination, performance, stress, and health. Journal of Social Behavior and Personality, 12(4), 653–664.
• Tuckman, B. W. (1991). The development and concurrent validity of the Procrastination Scale. Educational and Psychological Measurement, 51(2), 473–480.
• Zimmerman, B. J. (2002). Becoming a self-regulated learner: An overview. Theory into Practice, 41(2), 64–70.

 

Ιωάννα Δημητριάδου

Ψυχολόγος-Ειδική Παιδαγωγός

Εξειδίκευση στη Δυσλεξία, στη ΔΕΠ-Υ και στις Μαθησιακές Διαταραχές, PgD

Orton-Gillingham Practitioner / Executive Functioning Coach (Dr. Erica Warren)

CBT-informed Συμβουλευτική Υποστήριξη και Ψυχοεκπαίδευση Γονέων

Μετεκπαιδευόμενη στη Γνωσιακή-Συμπεριφορική Θεραπεία (Beck Institute)

Συγγραφέας στην Upbility

Μέλος της British Psychological Society, GMBPsS, GBC