Η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠ-Υ) αποτελεί μια νευροαναπτυξιακή διαταραχή που επηρεάζει την προσοχή, την παρορμητικότητα και την υπερκινητικότητα. Στους εφήβους, η ΔΕΠ-Υ συνδέεται με δυσκολίες στη ρύθμιση των συναισθημάτων, στη διαχείριση των κοινωνικών σχέσεων και στη λήψη αποφάσεων, όλα στοιχεία που συνδέονται με τη Συναισθηματική Νοημοσύνη (ΣΝ). Σκοπός της παρούσας ανασκόπησης είναι η διερεύνηση της σχέσης μεταξύ ΔΕΠ-Υ και ΣΝ στους εφήβους, με έμφαση στις νευροβιολογικές βάσεις, τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις και τις παρεμβάσεις που μπορούν να βελτιώσουν τη συναισθηματική ρύθμιση και τη λειτουργικότητα των εφήβων με ΔΕΠ-Υ.

1. Εισαγωγή

Η εφηβεία είναι μια κρίσιμη περίοδος για την ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης, η οποία περιλαμβάνει δεξιότητες όπως η αναγνώριση, η κατανόηση, η διαχείριση και η έκφραση συναισθημάτων (Goleman, 1995). Παράλληλα, είναι η ηλικία κατά την οποία η ΔΕΠ-Υ συχνά παρουσιάζει νέες προκλήσεις, καθώς οι απαιτήσεις για αυτορρύθμιση αυξάνονται και οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις γίνονται πιο πολύπλοκες (Barkley, 2015).

Η ΣΝ έχει συνδεθεί με επιτυχία στις διαπροσωπικές σχέσεις, την ακαδημαϊκή απόδοση και την ψυχική υγεία των εφήβων (Brackett et al., 2011). Ωστόσο, οι έφηβοι με ΔΕΠ-Υ συχνά αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην ανάπτυξη αυτών των δεξιοτήτων, λόγω των νευροαναπτυξιακών χαρακτηριστικών της διαταραχής (Martel, 2009).

2. Νευροβιολογικές Βάσεις της ΔΕΠ-Υ και η Επίδραση στη Συναισθηματική Νοημοσύνη των Εφήβων

Η ΔΕΠ-Υ έχει συνδεθεί με διαφορές στη δομή και λειτουργία του εγκεφάλου, οι οποίες επηρεάζουν τη συναισθηματική ρύθμιση και τη συμπεριφορά των εφήβων (Shaw et al., 2014).

• Προμετωπιαίος φλοιός και εκτελεστικές λειτουργίες: Οι έφηβοι με ΔΕΠ-Υ εμφανίζουν μειωμένη δραστηριότητα στον προμετωπιαίο φλοιό, γεγονός που περιορίζει την ικανότητά τους να ελέγχουν παρορμητικές συναισθηματικές αντιδράσεις και να λαμβάνουν ορθολογικές αποφάσεις (Arnsten & Rubia, 2012).
• Αμυγδαλή και υπερδραστηριότητα στο στρες: Υπερδραστηριότητα της αμυγδαλής μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολικές συναισθηματικές αντιδράσεις και δυσκολία στη διαχείριση του άγχους (Posner et al., 2014).
• Ντοπαμινεργικό σύστημα: Η μειωμένη διαθεσιμότητα ντοπαμίνης συνδέεται με δυσκολίες στην προσοχή, την κινητοποίηση και την επιβράβευση, επηρεάζοντας την αυτορρύθμιση των συναισθημάτων (Volkow et al., 2009).

3. Συναισθηματική Ρύθμιση και Κοινωνικές Σχέσεις στους Εφήβους με ΔΕΠ-Υ

Οι έφηβοι με ΔΕΠ-Υ εμφανίζουν αυξημένες δυσκολίες στις κοινωνικές σχέσεις, συχνά λόγω ελλείψεων στη συναισθηματική αυτορρύθμιση και την ενσυναίσθηση (Graziano & Garcia, 2016).

• Δυσκολία στην κατανόηση κοινωνικών σημάτων: Τα άτομα με ΔΕΠ-Υ τείνουν να παρερμηνεύουν τις προθέσεις των άλλων, κάτι που μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνικές παρεξηγήσεις (Hoza, 2007).
• Αυξημένη συναισθηματική αντιδραστικότητα: Η παρορμητικότητα μπορεί να προκαλέσει εκρήξεις θυμού ή απογοήτευσης, δυσκολεύοντας τη διατήρηση φιλικών σχέσεων (Bunford et al., 2015).
• Αυξημένος κίνδυνος συναισθηματικών διαταραχών: Οι έφηβοι με ΔΕΠ-Υ έχουν υψηλότερα ποσοστά άγχους και κατάθλιψης, γεγονός που μπορεί να επηρεάσει τη συναισθηματική τους ευελιξία (Humphreys et al., 2013).

4. Παρεμβάσεις για τη Βελτίωση της Συναισθηματικής Νοημοσύνης στους Εφήβους με ΔΕΠ-Υ

Διάφορες παρεμβάσεις έχουν προταθεί για τη βελτίωση της ΣΝ στους εφήβους με ΔΕΠ-Υ, ενισχύοντας τη συναισθηματική τους ρύθμιση και την κοινωνική προσαρμογή.

• Γνωσιακή-Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT): Έχει αποδειχθεί αποτελεσματική στη βελτίωση της συναισθηματικής αυτορρύθμισης και της ενσυναίσθησης (Safren et al., 2005).

Παράδειγμα εφαρμογής:

Ένα 15χρονο αγόρι με ΔΕΠ-Υ δυσκολεύεται να διαχειριστεί την απογοήτευση όταν δεν παίρνει καλό βαθμό σε ένα διαγώνισμα. Σε μια συνεδρία CBT, ο θεραπευτής χρησιμοποιεί τη μέθοδο της «γνωσιακής αναδόμησης» για να βοηθήσει τον έφηβο να εντοπίσει τις αρνητικές σκέψεις του («Είμαι χαζός, δεν θα τα καταφέρω ποτέ») και να τις αντικαταστήσει με πιο ρεαλιστικές («Μπορώ να βελτιωθώ αν μελετήσω διαφορετικά την επόμενη φορά»).

• Προγράμματα Κοινωνικο-Συναισθηματικής Μάθησης (SEL): Βοηθούν τους εφήβους να αναπτύξουν δεξιότητες επικοινωνίας, αυτογνωσίας και διαχείρισης συναισθημάτων (Durlak et al., 2011).

Παράδειγμα εφαρμογής:

Σε ένα σχολείο, εφαρμόζεται ένα πρόγραμμα SEL κατά τη διάρκεια της σχολικής εβδομάδας. Οι μαθητές με ΔΕΠ-Υ συμμετέχουν σε δραστηριότητες όπως:

• Παιχνίδια ρόλων: Π.χ., «Πώς θα αντιδρούσες αν ένας φίλος σου σε αγνοούσε;»
• Καταγραφή συναισθημάτων: Οι μαθητές κρατούν ημερολόγιο συναισθημάτων για να μάθουν να αναγνωρίζουν και να εκφράζουν τις σκέψεις τους.
• Ομαδικές συζητήσεις: Οι μαθητές μοιράζονται εμπειρίες για καταστάσεις που τους προκάλεσαν άγχος ή θυμό και συζητούν στρατηγικές αντιμετώπισης.

• Mindfulness και χαλάρωση: Ενισχύουν την αυτοεπίγνωση και μειώνουν την παρορμητικότητα (Zylowska et al., 2008).

Παράδειγμα εφαρμογής:

Μια 16χρονη μαθήτρια με ΔΕΠ-Υ αισθάνεται υπερβολικό άγχος πριν από τις εξετάσεις. Σε ένα σχολικό εργαστήριο mindfulness, οι μαθητές μαθαίνουν τεχνικές όπως:

• Ασκήσεις βαθιάς αναπνοής: Π.χ., η τεχνική «4-7-8» (εισπνοή για 4 δευτερόλεπτα, κράτημα για 7, εκπνοή για 8).
• Σωματική επίγνωση: Οι μαθητές εντοπίζουν σημεία έντασης στο σώμα τους και τα χαλαρώνουν συνειδητά.
• Καθοδηγούμενος οραματισμός: Οι έφηβοι φαντάζονται ένα ήρεμο μέρος και επικεντρώνονται σε θετικές σκέψεις.
• Θεραπεία μέσω Τέχνης και Μουσικής
• Η θεραπεία μέσω τέχνης (art therapy) και μουσικής (music therapy) μπορεί να βοηθήσει τους εφήβους με ΔΕΠ-Υ να εκφράσουν τα συναισθήματά τους και να μειώσουν το άγχος (Gold et al., 2013).

Παράδειγμα εφαρμογής:

Ένας 14χρονος έφηβος με ΔΕΠ-Υ δυσκολεύεται να εκφράσει τα συναισθήματά του με λόγια. Σε μια συνεδρία θεραπείας μέσω τέχνης, του ζητείται να ζωγραφίσει πώς αισθάνεται όταν είναι αγχωμένος. Μέσα από τη διαδικασία, αρχίζει να αναγνωρίζει και να εκφράζει τις σκέψεις του πιο αποτελεσματικά.

• Φαρμακοθεραπεία: Τα διεγερτικά και μη διεγερτικά φάρμακα μπορούν να βελτιώσουν την εκτελεστική λειτουργία και τη συναισθηματική σταθερότητα (Coghill et al., 2017).

 

5. Συμπεράσματα

Η συναισθηματική νοημοσύνη αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για την κοινωνική και ψυχολογική ανάπτυξη των εφήβων με ΔΕΠ-Υ. Οι νευροβιολογικές διαφορές που χαρακτηρίζουν τη διαταραχή επηρεάζουν τη ρύθμιση των συναισθημάτων και την ενσυναίσθηση, δημιουργώντας προκλήσεις στις κοινωνικές σχέσεις. Ωστόσο, οι στοχευμένες παρεμβάσεις μπορούν να βοηθήσουν τους εφήβους να αναπτύξουν δεξιότητες ΣΝ, βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής τους.

 

Βιβλιογραφία

1. Arnsten, A. F., & Rubia, K. (2012). Neurobiological circuits regulating attention, cognition, and impulsivity. Biological Psychiatry, 69(12), e9-e21.

2.  Barkley, R. A. (2015). Attention-Deficit Hyperactivity Disorder: A Handbook for Diagnosis and Treatment (4th ed.). Guilford Press.

3.  Brackett, M. A., Rivers, S. E., & Salovey, P. (2011). Emotional intelligence: Implications for personal, social, academic, and workplace success. Social and Personality Psychology Compass, 5(1), 88-103.

4. Bunford, N., Evans, S. W., & Langberg, J. M. (2015). Emotion dysregulation is associated with social impairment among young adolescents with ADHD. Journal of Attention Disorders, 19(1), 44-54.

5.  Chronis-Tuscano, A., Seymour, K. E., Stein, M. A., Jones, H. A., & Jiles, C. D. (2013). Psychosocial treatments for adolescents with ADHD: Characterizing the evidence base and research agenda. Cognitive and Behavioral Practice, 20(1), 167-179.

6.  Coghill, D. R., Banaschewski, T., Zuddas, A., & Asherson, P. (2017). The pharmacological and non-pharmacological treatment of ADHD in children and adolescents. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 58(1), 30-43.

7.  Durlak, J. A., Weissberg, R. P., Dymnicki, A. B., Taylor, R. D., & Schellinger, K. B. (2011). The impact of enhancing students’ social and emotional learning: A meta-analysis of school-based universal interventions. Child Development, 82(1), 405-432.

8.  Gold, C., Voracek, M., & Wigram, T. (2013). Effects of music therapy for children and adolescents with psychopathology: A meta-analysis. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 55(3), 241-252.

9.  Graziano, P. A., & Garcia, A. (2016). ADHD and children’s emotion dysregulation: A meta-analysis. Clinical Psychology Review, 46, 106-123.

10.  Hoza, B. (2007). Peer functioning in children with ADHD. Journal of Pediatric Psychology, 32(6), 655-663.

11.  Humphreys, K. L., Aguirre, V. P., & Lee, S. S. (2013). Association of ADHD symptoms with emotional dysregulation among college students. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 42(4), 512-521.

12.  Martel, M. M. (2009). Research review: A new perspective on attention-deficit/hyperactivity disorder: Emotion dysregulation and trait models. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 50(9), 1042-1051.

13.  Posner, J., Park, C., & Wang, Z. (2014). Connecting the dots: A review of resting connectivity MRI studies in attention-deficit/hyperactivity disorder. Neuropsychology Review, 24(1), 3-15.

14.  Safren, S. A., Perlman, C. A., Sprich, S., & Otto, M. W. (2005). Mastering your adult ADHD: A cognitive-behavioral treatment program. Oxford University Press.

15.  Shaw, P., Stringaris, A., Nigg, J., & Leibenluft, E. (2014). Emotion dysregulation in attention deficit hyperactivity disorder. American Journal of Psychiatry, 171(3), 276-293.

16. Volkow, N. D., Wang, G. J., Newcorn, J., Fowler, J. S., Telang, F., Solanto, M. V., & Swanson, J. M. (2009). Evaluating dopamine reward pathway in ADHD: Clinical implications. JAMA, 302(10), 1084-1091.

17.  Zylowska, L., Ackerman, D. L., Yang, M. H., Futrell, J. L., Horton, N. L., Hale, T. S., & Smalley, S. L. (2008). Mindfulness meditation training in adults and adolescents with ADHD. Journal of Attention Disorders, 11(6), 737-746.

 

Ιωάννα Δημητριάδου

Ψυχολόγος-Ειδική Παιδαγωγός

Εξειδίκευση στη Δυσλεξία, στη ΔΕΠ-Υ και στις Μαθησιακές Διαταραχές, PgD

Συμβουλευτική Υποστήριξη Γονέων

Συγγραφέας στο Upbility Publications

Μέλος στο British Psychological Society, GMBPsS, GBC